Gabiria Gipuzkoako probintziaren erdialdean dago, Santa Luzia ibaiaren eta Trapalata eta Aizeleku mendien artean. Herri honetan sustraiak dituzten Ahaide Nagusietako familia batzuen artean, Gabiriarrak daude, Euskal Herrian zehar hainbat adar dituztenak. 1454. urtean, Lope Garcia de Salazar bandoetako kideak Gabiria kondea aipatzen du, Nafarroako erregearen anaia, zeina garai hartan Gipuzkoako eskualde honetara igaro zen eta hemengo izena hartu omen zuen.
Gabiria hitzaren esanahia ere ez dago argi oraindik. Berriro ere Koldo Mitxelena hizkuntzalariak, bere zuhurtzia klasikoarekin, “burdinoletako mailu edo mazo handiarekin” lotzen du “gabi” hitza. Beste autore batzuk aipatzen ditu, horien artean Lafont, hitz horretarako hainbat proposamen dituztenak eta berea bezain egiazkoak edo okerrak izan daitezkeenak. Honek hainbat idatziren iturri izandako erromatarren aurreko gab– aurrezkiarekin lotzen du gabi-: Pirinioetako gabi, gabo, gao hitzetik sortutako gave frantseseko hitza, Alpeetan eta Apeninoetan antzeko seguruak dituena.
Haren eratorriak, hasieran k dutenak, Espainian eta Retiako Alpeetan daude, are Sizilian ere. Hitz hori deitzaile modura ez dagoela euskaraz ere esaten du, baina haren lekukotasuna agertzen omen da toponimian, batez ere Gabia, etab., dutenetan. Mitxelenak galdera bat eginez amaitzen du: ez ote da, soil-soilik, latinezko cavearen ordezkari hutsa?
Hortxe utziko dugu, zeren eta, gaur egun, badirudi zenbait hitzen latinetiko jatorriaren proposamenak hazi egin direla. Gai horretan interesa duten eta gainerako atalak ezagutu nahi dituzten irakurleentzat, orrialdearen behealdean ipini diegu idazlearen hainbat aipamen eta iruzkin linguistiko. Lehenago esan dugun bezala, azterketa eta argudio horiek guztiek gainditu egiten gaituzte[1].(1)
Ezezaguna da noiz sortu ote zen herri hau, hasieran, ziurrenik, izen bereko ahaide nagusi haiekin lotuta egon zena. Historialari batzuek 1350. urtea aipatzen dute, Karlos II.a “Gaiztoa” Nafarroako errege izanik, Iruñeko Artzapezpikutzako Errenta Liburuan, bitxia bada ere, “Santa María de Alkain” izenarekin aipatzen denean[2].(2)
Litekeena da Segurarekin bat egin izatea 1384an, baina guk dakigula ez dago bat egite horren ziurtasunik ematen duen inolako dokumenturik. Alabaina, Gabiria dokumentu askotan agertzen da, XV. mendean Areriako Alkatetza Nagusia osatzen zuten herriekin bat eginik. Ez da ahaztu behar Areriak Erdi Aroan izan zuen garrantzia, izen horren aipamenen bat ere badagoelako 1027. urtekoa.
Areria izenarekin loturik ezagutzen diren dokumentu zaharrenetan, Lazkao, Olaberria, Itsaso eta Arriaran herriak agertzen dira elkarte hori osatuz. Gabiria alkatetza hartatik banandu egin zen, 1661eko azaroaren 22an Madrildik bidalitako errege-pribilegioaren bitartez, Hiribildu erregalia erosi zuenean bere jurisdikzio zibil eta kriminalarekin, eta 1662an Gipuzkoako Batzar Nagusietan eseri ahal izan zen[3].(3)
Gabiriak 45. aulkia zuen Gipuzkoako Batzar Nagusietan, Korrejidorearen ezkerraldean, betiere Rosa Ayerbe Iribar historialariak bere garaian egindako taularen arabera. Aulki hura Zumarragako eta Ataungo ordezkarienen artean zegoen[4].(4) Gabiriak, herriko historiaren zenbait unetan, 31 su ere izan zituen probintziako gastuak eta diru-sarrerak banatzerakoan. Hala ere, Pablo Gorosabel kronikariak hogeita hiru bakarrik eman zizkion 1860. urtearen inguruan[5].(5)
1663an, Gabiria Ezkiorekin eta Zumarragarekin elkartu zen Arginsanoko Gurutze Santuaren Batasunean, 1766ra arte, urte hartan banandu egin baitzen hiribilduen elkarte hartatik. Batasun hura desegin egin zen 1790ean, baina geroago, 1806an, Ezkiok eta Zumarragak berreratu egin zuten elkartea berriro[6].(6) Gabiriak oso ondo berrituta dauka Urkamendiko pikota Alegi auzoan, eta merezi du bisitatzea. Hantxe hil eta zigortzen zituzten gaizkileak, XV. eta XVI. mendeetan.
Gabiriako beste leku garrantzitsu bat, gero, ur sendagarrien bainuetxe zaharra izan zen, uraren konposizioari dagokionez Ormaiztegikoaren oso antzekoa. Lehen eraikina 1832 aldera eraiki zen, Oñatiko Bidaurreta komentuarena zen errota zahar baten urekin. Desamortizazioarekin Esteban Lestek erosi zuen, eta 1865ean eraikin handiago bat eraiki zuen lehengo eraikinaren gainean. Bainuetxerako 12 gela, hiru solairu eta 33 logela zituen, baita mota honetako eraikinetan ohikoak diren aisiarako guneak ere[7].(7) Bainuetxe zahar hori Pasiotarren ordenako komentu famatua bihurtu zen gero, adineko jende askok oraindik ere gogoan duena.
Hona hemen orduko bitxikeria bat, herri honetako jendearen ohitura-aldaketa erakusten duena: Arguinsano, Atagoiti eta Aizeleku mendietako Gabiriako isurialdeetan, pagausoak ehizatzeko postu onak zeuden garai batean; bada, Aztiria auzoan, baina Gabiriako barrutian, pagausoak sarez ehizatzeko postu bat ipini zuten XX. mendearen hasieran, gaur egun oraindik ere indarrean dauden Nafarroako Etxalarko famatuen antzera erabiltzen zirenak. Orduko 7.000 pezetako kostua izan zuen, dirutza izugarria garai hartarako[8].(8)
Gorosabel historialariaren arabera, 1862an Gabiriak hamar etxe besterik ez zituen herriko gune nagusian. Gainerako etxeak lau zatitan banatuta zeuden, Zozkerak delakoak, eta izen hauek zituzten: Ugaranak, Aztiriak, Madariaga eta Orbeldi. Bederatzi nekazari-etxe dituen azken eremu horretan dago Alegi auzoa, eta hantxe dago lehen aipatutako pikota ospetsua ere. Urte hartan, Gabiriak 1.057 biztanle zituen[9].(9) Hala ere, 1860ko abenduaren 24ko Gipuzkoako herri eta biztanleen estatistikan Gabiriak 1.074 biztanle zituela agertzen da[10].(10)
Mende erdi geroago, XX. mendearen bigarren hamarkadaren hasieran, Gabiriak 844 biztanle inguru zituen, garai hartan hiriguneko 12 etxeetan eta mendian sakabanatutako beste 114etan bizi zirenak[11].(11) Gipuzkoako landa eremuko gainerako herrietan bezala, Gabiriako biztanleak ere gutxituz joan ziren, inguruan industriarik eta bestelako baliabiderik ez zegoelako.
Gabirian herriko jaiak Andre Mari eta San Roke Txiki egunen inguruan ospatzen dira, abuztuaren erdialdean, betiere jaiegunak egutegian nola egokitzen direnaren arabera.
[1]Apellidos Vascos, Koldo Mitxelena, Txertoa, 3. argitalpena, 247. eta 333. atalak, 90. eta 107. orrialdeak.
[2] Las poblaciones de Guipúzcoa, Javier Maria Sada.
[3] Geográfica de Guipúzcoa, Serapio Múgica, 855. eta 856. orrialdeak.
[4] Rosa Ayerbe Iribar historialariaren taula, Gudugarreta en la historia de la comarca liburuan argitaratua, 129. orrialdea, 28. argazkia.
[5] Diccionario Histórico Geográfico de Guipuzcoa, Gabiria, Pablo Gorosabel, 1862. urtea.
[6] Las poblaciones de Guipúzcoa, Javier María Sada.
[7] Balnearios guipuzcoanos, 1776-1901 urteak, Carlos Larrinaga Rodriguez.
[8] Geográfica de Guipúzcoa, Serapio Múgica, 853. eta 854. orrialdeak.
[9] Diccionario Histórico Geográfico de Guipuzcoa, Gabiria, Pablo Gorosabel, 1862. urtea.
[10] Cuadro Estadístico de la Diputación de Guipúzcoa, 1860an argitaratua.
[11] Geográfica de Guipúzcoa, Serapio Múgica, 854. orrialdea.
