Behin eta berriz agertzen zaigun Koldo Mitxelenak dioenez, Legazpi hitza, beharbada, “le(g)ar”etik dator, izan ere honela baitio hitz-molde horretaz: “Badago nahiko ohikoa den “le(i)a” oinarria, baina ez dakit zerikusirik izango ote duten…” Jarraian, hainbat izen aipatzen ditu, hala nola Leaburu (leyaburu), Leazkue (Nafarroa 1930, Leyaskue aldaera), Leaegui, Leasarraga (Lazarraga), Leybar; Legoitia, Leaniz eta Legazpirekin alderatzeko ere esaten du.
A. Zabalak, berriz, Leabide hitza “lera-bide” modura azaltzen du (BRSVAP VIII, 447). Eleazarragari dagokionez (Leazarraga, Lazarraga), I. Zumaldek etimologia egokia eskaintzen du “*Eleizar-aga”-tik abiatuta. Beste hitz batzuk ere azaltzen dituzte, baina gaiak gainditu egiten gaituenez, irakurle interesdunei berriro esan nahi diegu behean aipatzen diren oharretako iturrietara jotzeko[1].(1)
Lurraldearen azalerari dagokionez, Gipuzkoako herri garrantzitsuenetako bat da Legazpi, baita ezagutzen diren antzinako “haizeolei” eta ur-burdinolei dagokienez ere. Urola ibaiak Legazpiko lurretan egiten duen hamabi kilometroko baino gehiagoko bideak zerikusi handia du, batez ere Aizkorritik datorren uraren antzinako industria-aprobetxamendu horrekin. Segurako hiribildua sortzeko pribilegioaren egunean, 1290eko apirilaren 18an, jadanik hauxe esaten da:
“ondo iruditzen zait eremu bakartietan dauden eta gizon gaiztoen eta ohoinen lapurretak jasaten dituzten Legazpiko burdinolak (“haizeolak”), Segurako hiribildura hurbiltzea…”[2] (2)
Ohar labur horren bidez, oso ondo ulertzen dira aztertzen ari garen leku edo kolazio txiki horiek garai batean zituzten arrazoiak hiribildu zahar haiekin bat egiteko. Legazpiri dagokionez, garai hartako burdinola zahar haiek eta haien inguruko antzinako multzoek zuten garrantzia ikusita, Alfontso XI.a erregeak, orduan “Errege Zuzena” ezizenez ezagunak, “burdinolen forua” delakoa eman zien herritarrei 1338ko irailaren 10ean.
Luis M. Diez de Salazar ikertzaile ospetsuak, 1384an Segurako hiribilduarekin bat egindakoei buruzko jatorrizko dokumentuaz egin zuen transkripzioan, honako herri hauen izenak irakurtzen dira: Idiazabal, Zegama, Zerain, Mutiloa, Ormaiztegi, Legazpi, Astigarreta eta Gudugarreta. Marraztutako mapa bat ere ikus daiteke, non elkartutako herri multzo horien izenak eta kokapen geografikoak azaltzen diren, hala nola Ordizia, Segura eta Areriako Alkatetza Nagusia, baita horiek parte hartzen zuten hiru mankomunitateak ere[3].(3)
1564. urterako, Legazpi kolazio-elkarte hartatik atera nahian zebilen, eta hori 1608an gertatu zen, Errege Ogasunari Hernando de Ribera lizentziatuak zenbatutako auzotar bakoitzeko 68,5 pezeta ordaindu ondoren, Hernando de Riberaren iritziz, Legazpiko auzotarrak 219 eta hiru laurden zirelako. Eskribautza gastuak, berriz, 825 pezetakoak izan ziren. Hiribildua erosteagatik, bada, 15.052 pezeta eta 875 zentimo ordaindu ziren guztira, Serapio Mugica historialariak emandako datuen arabera[4].(4) Koroako ordezkari horrek erroldatutako bizilagun horiek 1.208 biztanle inguru izango lirateke gaur egun.
Egia da, halaber, praktikan ez zela erraza izan Legazpi lehen Herrien Elkarte hartatik legez bereiztea, Segurako hiribildu nagusia bereizketa hura deuseztatzen saiatu baitzen epaitegietan, eskura zituen legezko baliabide guztiak erabiliz. Bost urteko auzibide luzearen ondoren, azkenean erregeak sinatutako 1613ko uztailaren 27ko betearazpen-gutunaren bidez berretsi zen bereizketa.
Legazpik, orduan, herrien arteko beste elkarte berri bat osatu zuen, hiribildu titulua lortu ondoren, batez ere Gipuzkoako Batzar Nagusietara ordezkari bat bidaltzeak eragiten zituen gastu handiak elkarteko herrien artean banatzeko. Kasu honetan, hasiera batean Zerainekin elkartu zen, Legazpiko Batasuna deituriko elkargoa sortuz. Geroago, 1742an, Mutiloa hiribildua elkartu zitzaien, eta bertan jarraitu zuen 1768an elkargo hura desegin arte[5].(5)
Gipuzkoako Batzar Nagusietan, Legazpiri 13. aulkia zegokion Korrejidorearen ezkerraldean, betiere Rosa Ayerbe Iribar historialariak bere garaian egin zuen antolaketaren arabera. Taula horretan, bada, Legazpiko ordezkariaren aulkia, Andoaingo eta Leintz Gatzagako ordezkariek zituztenen artean egongo litzateke[6].(6) Legazpiko ordezkariak, bestalde, 23 su kudeatzen zituen orduan Batzar Nagusi horietan, probintziako gastu eta sarrerak banatzerako garaian.
XIX. mendearen erdialdean, Legazpiko etxe armarridun nagusiak honako hauek izango ziren agian: Guruditegi, Elorregi, Arraiztegi, Ubitarte, Mirandaola, Bikuña, Agirre-Jauregi, Urtazarra eta Olaetxea. Pablo Gorosabel historialariaren arabera, Legazpik 1.259 biztanle zituen 1862. urtean. Antzinako industriak garrantzi handia izan zuen beti Legazpin; eta, artean, zazpi irin-errota eta lau burdinola zituen, herri inguruan eta bere eskumeneko esparruan ura, burdina eta landare-erregaia ugari zituelako[7].(7)
Bestalde, 1860ko abenduaren 24an egindako Gipuzkoako herri eta biztanleen estatistikak, Legazpik 1.320 biztanle zituela adierazten digu. Ez dakigu zergatik dagoen 61 biztanleko aldea Gorosabelek emandako kopuruaren eta estatistika horretan esaten denaren artean[8].(8)
Mende erdi geroago, XX. mendeko bigarren hamarkadaren hasieran, Legazpik 1.293 bizilagun zituen, hiriguneko 58 eraikinetan eta bere eskumeneko landa-eremuko beste 156 etxetan banatuak. Legazpiko herriak betidanik izan duen antzinako industria indartsu hori izan zen, agian, mende erdi horretan demografian ia galerarik ez izatearen arrazoia[9].(9)
Legazpiko jaiak maiatzean ospatzen dira, Mirandaolako gurutzeko miraria gogoratuz.
[1]Apellidos Vascos, Koldo Mitxelena, Txertoa, 3. argitalpena, 403. eta 123. atalak, 121. eta 64. orrialdeak.
[2] Geográfica de Guipúzcoa, Serapio Múgica, Legazpi, 1048. orrialdea.
[3] Gudugarreta en la historia de la comarca, “B.P.2020”, Joseba Alonso Arratibelen planoa.
[4] Geográfica de Guipúzcoa, Serapio Múgica, 1049. orrialdea.
[5] Las poblaciones de Guipúzcoa, Javier María Sada.
[6] Rosa Ayerbe Iribar historialariaren taula, Gudugarreta en la historia de la comarca liburuan argitaratua, 129. orrialdea, 28. argazkia.
[7] Diccionario Histórico Geográfico de Guipúzcoa, Legazpi, Pablo Gorosabel.
[8] Cuadro Estadístico de Guipúzcoa, Aldundiak argitaratua 1860an.
[9] Geográfica de Guipúzcoa, Serapio Múgica, 1046. orrialdea.
