Koldo Mitxelenak bere liburuan dioen bezala kopiatu dugu: Le(g)or Bizkaian eta Gipuzkoan: Legorburu, Legorreta, Leorraga. Ikusi, halaber, egileor hitza behean adierazitako iturrien 195. atalean. Alderatu Leorla(t)z toponimoa, 1283ko Iratxeko dokumentazioan. Lei(h)or, le(g)or, lior oinarritzat hartuta, Errekallor (hidronimoa) Gasteizen, Urribarrilior (Araba)(Ar. 952, etab.).
Eta atzizkiari dagokionez, “pluraltasuna adierazten duten izen topografiko ugariren amaiera” dela dio (Azkue). Atzizkiaren maiztasuna Donemiliagako goldea ezagunean ere ikus daitekeela gaineratzen du, agiri hartan ageri baitira, besteak beste, Azazaheta, Berrozteguieta, Bagoeta, Erroheta, Galharreta, Gazaheta, Gelhegieta, Haizkoeta, etab. Keta atzizkiari begiratzeko ere esaten du.
Egileak zenbait gai eta alderaketa aipatzen ditu, baina guretzat ulergaitzak direnez bere horretan utziko ditugu; irakurle aditu eta interesatuaren esku uzten dugu, egoki irizten badio, beherago adierazitako iturrietara jotzea[1]. (1)
Hori frogatzen duen agiririk ez egon arren, zenbaitek uste du, Legorreta zaharra auzotarren toki edo herrixka gisa eratu zenean, Legorretazar oinetxeak agian zerikusia izango zuela. XIII. mendearen hasieratik ezagutzen diren Legorreta deiturako auzotar horietaz gain, badira herrian historia handia duten beste abizen batzuk ere, hala nola Urdaneta, Aulia, Esnaola, Etxeberria, Oriar, Ibarbia, etab.
1399ko apirilaren 8ko elkartasun-eskrituraren bitartez Ordiziarekin bat egin zuten herri gehienak bezala, Legorreta auzotarren kolazio soil bat zen orduan. Antzeko beste bat egite batzuetan bezala, Legorretarena ere Enrike III.ak onetsi zuen 1402an eta Errege Katolikoek ere bai 1492an. Ez ditugu berriro aipatuko orduan Ordiziarekin elkartu ziren herriak, behin baino gehiagotan aipatu izan ditugulako. Denek dakiten bezala, errege-foruez eta pribilegioez horniturik zeuden hiribildu zahar haiekin, eta, garai hartan, ahaide nagusiek modu txarrean zabaltzen ari ziren aginpidearen aurka aritzen zirenekin bat egin ondoren, kolazio haiek izan zitzaketen indarraren eta segurtasunaren alde egitea, epe luzeko apustua izan zen.
Hala ere, herri horiek 1615ean hiribildu titulua erosteko errege-mesedea eskuratu zutenean, ordura arteko Ordiziako Kontseiluaren tutoretzatik ateratzea erabaki zuten, eta 1615eko urte horretan bertan izaera berdintzailea zuen Oria Ibaiko Batasuna deiturikoan elkartu ziren, denbora luzean iraun zuen hiribilduen arteko elkartean, aurrerago ikusiko dugunez.
1615eko otsailaren 4an lortu zuen pribilegio horregatik, Legorretak bere kabuz eta beretzat eskuratu zuen titulu hori, gaur egungo dirutan 7.425 pezeta ordainduta, Hernando de Ribera lizentziatuak Legorretak egin beharreko errolda-ekarpena 108 auzotarrei zegokiena zela zehaztu ondoren. Zenbatutako bizilagun bakoitzarengatik 25 dukat ordaindu behar zirenez, Legorretak 2.700 dukat ordaindu behar izan zituen erregearen diru-kutxentzat, eta beste 150 dukat gehiago ere bai, zegokion eskribauari ordaindu beharreko gastuengatik[2].(2) Legorretak orduan izan zezakeen biztanle-kopurura hurbiltzeko asmoz, esan dezagun 108 bizilaguneko kopuru hori, soil-soilik Koroaren interesak babesteko eta, aldi berean, leku bateko auzotar aitortzeko garaian, herrietako bizilagunen maltzurkeria saihesteko asmatua, 577 pertsonakoa izango zela gutxi gorabehera garai hartan.
Lehenago esan dugun bezala, Oria ibaiko elkarte horretan honako hiribildu berri hauek egon ziren hasiera-hasieratik: Altzaga, Arama, Gaintza, Itsasondo, Legorreta eta Zaldibia. Ataun geroago sartu zen, 1651n, baina 1664an atera egin zen. 1682an, berriz, Arama eta Zaldibia banandu ziren. 59 urte geroago, Zaldibia berriro elkartu zitzaien, baina 1768an atzera bereiztea aukeratu zuen, Arama berriro elkartu zen urtean hain zuzen. Oria ibaiko batasun hark 1856an utzi zion, 241 urtez bere helburuak bete ondoren, interes komuneko jarduera hari[3].(3)
Gipuzkoako Batzar Nagusietan, Legorretak 23. aulkia izango zukeen Korrejidorearen ezkerraldean, betiere Rosa Ayerbe Iribar historialariak egindako antolaketaren arabera. Taula horretan ageri denez, Legorretako ordezkariaren aulkia, taula horretan bertan idatzita dauden bezala, “Amassa” eta “Ychasondo” hiribilduetako ordezkariek zituzten aulkien artean egongo litzateke[4].(4)
Legorretako ordezkariak 12 su kudeatzen zituen Batzar Nagusi horietan, probintziako gastu eta sarrerak banatzerakoan. Gorosabelek ere honako hau esan zuen 1862an, Legorretako herriari eta bizilagunei buruz:
“Herriak kale bakarra du, eta haren erdian daude plaza, udaletxea eta eliza; eta, 1860an egindako erroldaren arabera, 798 bizilagun ditu”[5]. (5)
Hala ere, 1860ko abenduaren 24an egindako Gipuzkoako herri eta biztanleen estatistika delakoan, egoera-orri horrek 883 biztanle esleitu zizkion Legorretari, aurreko paragrafoan Gorosabelek adierazitako kopurua baino 85 pertsona gehiago[6].(6) Berriro diogu ezezaguna zaigula nondik nora sortzen ote diren desberdintasun horiek denbora-tarte labur horretan.
Azken datu horiek baino mende erdi geroago, XX. mendearen bigarren hamarkadaren hasieran, Legorretako herriak 718 biztanle zituen, zeinak parrokia ondoko herriguneko 18 etxeetan, eta bere eskumeneko mendietan sakabanatutako beste 81 baserritan bizi baitziren[7].(7) Hemen, berriz ere, 1860. urteaz geroztik ingurune horretan izandako beherakada demografiko nabarmena ikus daiteke, Euskal Herriko Lehen Industria Iraultza berantiarrean Legorretako herrian izandako industria faltaren ondorioz gertatu zena, seguruenik.
XVI. mendean berreraikitako San Salbador izeneko parrokiaz gain, beste hiru ermita ere badaude Legorretari dagokion esparruan: Santa Marinarena, Santa Anarena eta Guadalupeko Amarena.
Legorretako jaiak Jasokunde egunean ospatzen dira. Egun hori liturgikoki jai mugikorra izaten da egutegian, Aste Santua noiz izaten denaren arabera, Pazko egunetik 40 egunera ospatzen baita.
[1]Apellidos Vascos, Koldo Mitxelena, Txertoa, 3. argitalpena, 404. eta 235. atalak, 122. eta 87. orrialdeak.
[2] Geográfica de Guipúzcoa, Serapio Múgica, 977. orrialdea.
[3] Las poblaciones de Guipúzcoa, Javier Maria Sada.
[4] Rosa Ayerbe Iribar historialariaren taula, Gudugarreta en la historia de la comarca liburuan argitaratua, 129. orrialdea, 28. argazkia.
[5] Diccionario Histórico Geográfico de Guipúzcoa, Legorreta, Pablo Gorosabel.
[6] Cuadro estadístico de la Diputación de 1860.
[7] Geográfica de Guipúzcoa, Serapio Múgica, 976. orrialdea.
